1-2: موقعيت و وسعت دهستان اسفرجان

شهرستان‌ شهرضا يكي از شهرستان‌هاي استان اصفهان بوده كه حدود 4574 كيلومتر مربع وسعت دارد و دهستان اسفرجان يكي از دهستان‌هاي شهرستان شهرضا محسوب مي شود و در جنوب آن واقع شده است. اين دهستان در مدارهاي 31 درجه و 33 دقيقه تا 31 درجه و 45 دقيقه عرض شمالي و 51 درجه و 45 دقيقه تا 52 درجه و 10 دقيقه طول شرقي قرار گرفته و از شمال به منظريه و كهرويه (شهرستان شهرضا)، از غرب به دهستان وردشت (شهرستان سميرم)، از جنوب به دهستان حنا (شهرستان سميرم) و از شرق به شهرستان آباده (استان فارس) محدود مي‌گردد(نقشه1-2). مركز دهستان، روستاي اسفرجان مي‌باشد كه در عرض جغرافيايي 31 درجه و 42 دقيقه و طول شرقي 51 درجه و 55 دقيقه واقع گرديده است.

    مساحت دهستان اسفرجان حدود 1060 كيلومترمربع است و از لحاظ تقسيمات سياسي هم اكنون جزء محدوده بخش مركزي شهرستان شهرضا مي باشد و حدود 2/23 درصد از مساحت شهرستان شهرضا را شامل مي‌شود.

    منطقه تحت مطالعه به طور كلي از سه روستا به نام‌هاي اسفرجان، هونجان وامين‌آباد تشكيل شده است. طبق آمار جمعيتي شبكه بهداشت و درمان شهرستان شهرضا در سال 1382، جمعيت اين دهستان بالغ بر 7785 نفر بوده است كه به ترتيب شامل روستاي اسفرجان (3215 نفر)، روستاي هونجان (3227 نفر) و روستاي امين آباد (1293 نفر) مي‌باشد.

2-2: زمين‌شناسي

منطقه مورد مطالعه از ديدگاه زمين‌شناسي ايران در ساختار رسوبي سنندج- سيرجان واقع بوده و از واحدهاي زمين‌شناسي زير تشكيل شده است. اين واحدها به اختصار بشرح زير معرفي مي شوند:

1- : دگرشيبي ميان سنگهاي كرتاسه و سنگهاي قديمي‌تر:

اين واحد سنگي  به علت رويداد تكتونيكي سيمرين پسين در نقاط زيادي از استان پديدار شده است.

2- : واحدآواري قرمز رنگ ماسه سنگي- كنگلومرايي كرتاسه:

اين رسوبات آواري در بسياري نقاط استان برونزد دارد. اما درمنطقه مورد بررسي، قاعده سنگهاي كرتاسه ديده نمي‌شود.

3- : شيست‌هاي ژوراسيك:

اين سري از سنگها در منطقه تحت مطالعه رخنمون داشته و زمينه مساعدي جهت تشكيل دشت سر(گلاسي) را فراهم نموده و توسعه دشت سرها موجب جدايي ظاهري كوهها شده است. توسعه اين عارضه در فاصله بين اصفهان تا آباده بسيار چشمگير مي‌باشد(طالقاني، 256:1381).

4- : رخساره شيست سبز با دگرگوني خفيف:

اين سنگها در اثر رويداد فاز لارامي كوهزايي آلپين درسنندج- سيرجان ايجاد شده اند، اما در منطقه مورد مطالعه چندان مهم نبوده اما دگرريختي در شيل‌ها و شيل‌هاي آهكي آن به صورت خرد چين‌هاي محلي ديده مي‌شود.

5- : سازندهاي جوان:

در منطقه مورد بررسي از  سنگهاي جوانتر كنگلومراي پالئوژن، تنها كنگلومراي سست بافتي است كه به پليوسن- كواترنر نسبت داده شده و بنابراين ويژگي‌هاي ديگر زون سنندج- سيرجان در گستره مورد بررسي قابل پيگيري نمي‌باشد(معمار،1375: 156-155).

    قديمي ترين سنگ هاي منطقه مورد بررسي، به طور كلي به سيستم كرتاسه در ايران مركزي و سنندج- سيرجان وابسته‌اند. مجموعه‌اي از سنگهاي رسوبي و مقداري آتشفشاني‌اند كه در يك محيط رسوبي كم ژرفا تا ژرف تشكيل شده‌اند و ضخامت كلي آنها بيش از 2000-2500 متر برآورد مي‌شود. در اين مجموعه، نهشته‌هاي شيلي، شيل آهكي و ماسه سنگي و مارن بيشترين حجم را دارند(بيش از 70 درصد) و سنگ آهكهاي گاهي مارني تا 30 درصد حجم يا ضخامت ستون چينه‌شناسي را در بردارند. گدازه‌هاي آتشفشاني كه در بسياري از نواحي ساختار سنندج- سيرجان ديده مي‌شوند، در اين گستره تنها در فاصله ميان شهر ايزدخواست و كوه پلنگي برونزد دارند و بيشتر از نوع آندزيت مي‌باشند.

    در دامنه شمال شرقي كوه پلنگي برونزودهايي از مارن‌هاي خاكستري روشن باگرايش به سبز زيتوني ديده مي‌شوند كه در آنها چندين ميان لايه سنگ آهكي كرم رنگ وجود دارد كه سخت‌تر و در نتيجه برجسته‌تر است. اين واحد كه بيشترين گستره آن در ناحيه اسفرجان(دو سوي كوه پلنگي- آبسنا به سوي شمال) واضح است، پس از به وجود آمدن قسمت قاعده‌اي كرتاسه تشكيل شده است و قسمت آواري ماسه سنگي- كنلگومرايي قاعده كرتاسه كه در زير اين واحد مي‌باشد، در گستره مورد بررسي ديده نمي‌شود. ضخامت اين واحد بيش از 200 متر مي‌نمايد و پايين‌ترين لايه‌هاي آن برونزد ندارند. كوه پلنگي- آبسنا كه به صورت يك تاقديس برجسته است، از سنگ آهكي تشكيل شده كه خاكستري رنگ، بالايه‌بندي خوب و كمي بلورين شده است. در اين سنگ آهك كه روي هم بيش از 450 متر ضخامت دارد، قسمت‌هايي ديده مي‌شود كه ضخيم‌ترند و در آنها حفره‌هاي انحلالي بسيار آشكار است و برخي از قسمت‌هاي آن نيز كه از لايه‌هاي نازكتر سنگ آهكي تشكيل شده‌اند، فرايند كارستي اثر نداشته‌اند.

    به طوري كه بيان شد، تنگ اسفرجان نيز در اين كوه به وجود آمده و در هر دو دامنه تنگه مي‌توان ويژگي‌هاي ليتولوژي سنگ آهك را مورد بررسي قرار داد. يك يا دو لايه مارني و يا آهك مارني نيز در آن تشكيل شده است كه كم و بيش در بخش پاييني آن مي‌باشد. روي اين سنگ آهك‌ها در كوه پلنگي- آبسنا واحد ديگري ديده نمي‌شود، اما در كوه زرچشمه و به ويژه كوه سلطان خليل كه همين سنگ آهك‌هاي اسفرجان برونزد دارند، روي آنها واحد ليتولوژي شيلي، شيل آهكي قرار دارد كه گسترش بسياري دارند. هم ارز دانستن سنگ آهك كوه پلنگي- آبسنا با سنگ آهك كوه زرچشمه بر پايه شباهت‌هاي ليتولوژي، كارستي بودن، ضخامت لايه‌ها و برابر بودن تقريبي ضخامت آنها (400 تا 500 متر در برابر حدود 450 متر) صورت گرفته است.

    وجود چشمه‌هاي كارستي گسله‌اي در كوه زرچشمه و نبودن آنها در كوه پلنگي - آبسنا كه خيلي طويل‌تر و بزرگتر از كوه زرچشمه است، علت ويژه‌اي دارد كه در وهله نخست ناوديسي بودن كوه پلنگي و گسل خوردن آن را بايد برشمرد(زير سنگ آهك‌هاي اسفرجان، مارن وجوددارد) و در وهله دوم به تاقديسي بودن كوه زرچشمه و پيوند آن با ديگر برونزدهاي سنگ آهكي كه زير پوشش كنگلومراي نئوژن بايد دانست. ضخامت برخي از لايه‌ها در كوه زرچشمه، از 3 تا 5 متر نيز بيشتراست و اين گونه لايه‌ها توانايي حل شدن بيشتري داشته و دارند.گستره بسيار بزرگي از منطقه مورد بررسي را سنگ‌هايي در بر گرفته‌اند كه ناهمواري‌هاي پست و فرسوده‌اي را به وجود آورده‌اند. اين سنگ‌ها عبارتند از:

    شيل‌هاي خاكستري، شيل‌هاي آهكي و لايه‌هاي نازك آهكي خاكستري روشن تا كرم كه به طور كلي سطح برونزد آنها صاف و در بيشتر قسمت‌ها داراي پوشش خاك سطحي است كه در اثر هوازدگي مكانيكي و شيميايي بوجود آمده و گاهي بيش از يك دوم ضخامت آن است. در اين واحد چند لايه ضخيم‌تر و ياعدسي سنگ آهكي خاكستري رنگ نيز وجود دارد كه هر جا رودخانه اسفرجان از آنها گذشته است، پهناي دره كمتر شده است. ضخامت برخي از اين سنگ آهك‌ها بيش از 20 متر است و در اين حالت برجسته ماندن آنها بسيار مشخص‌تر و تنگه‌هايي هم كه در راستاي رودخانه به وجود آمده‌اند، تنگ‌تر ودامنه‌هاي برجسته‌تري دارند. ضخامت اين واحد كه روي سنگ آهك اسفرجان تشكيل شده، بيش از 1000 تا 1500 متر برآورد مي‌شود(سازمان آب منطقه اي اصفهان،1369: 23-20).

3-2: ژئومورفولوژي

روند ژئومورفولوژيك منطقه مورد بررسي همان روند زاگرس از شمال غرب به جنوب شرق مي‌باشد. بلندترين نقاط در بخش جنوبي، كوه‌هاي سنگ آهكي آب دراز(3465 متر) و كوه سلطان خليل(3139 متر) است. در زير به برخي از واحدهاي ژئومورفيك پرداخته شده است:

1-3-2: چين‌ها

الف : ناوديس پلنگي- آبسنا

 اين ناوديس، درازترين و مشخص‌ترين ناوديس در اين گستره است كه درازاي آن بيش از 20 كيلومتر مي‌باشد. اين ناوديس به علت گسليده شدن، تنها در نيمه جنوب شرقي كوه پلنگي به خوبي قابل بازشناسي است و هر دو پهلوي آن ديده مي‌شود. به سوي شمال غربي و در كوه آبسنا تنها پهلوي جنوب غربي ناوديس ديده مي‌شود كه چند گسل فرعي نيز آن را بريده‌اند. ناوديس

مورد سخن از نوع آويزان بوده و شيب لايه‌هاي سنگ آهك اسفرجان در اين چين، به طور كلي بيش از 50-40 درجه است و در جايي كه هر دو پهلوي ناوديس ديده مي‌شود، چين از نوع قائم و قرينه مي‌نمايد.

2-3-2: گسلها

الف : گسل احتمالي اسفرجان

وضعيت ريختاري و ساختاري برونزودها در شمال كوه پلنگي- آبسنا مي‌رساند كه به احتمال زياد گسل‌هاي همروند با كوه، آنرا از ديگر برونزدهاي ناحيه جدا كرده است.

ب : گسل آبسنا

از ناوديس پلنگي- آبسنا به طوري كه ياد شد، تنها قسمت جنوب شرقي آن سالم مانده و در بيشترين قسمت آن در راستاي گسله‌اي از نوع راندگي يا پرشيب، پهلوي شمال شرقي ناوديس بريده شده و ديده نمي‌شود (دچار پائين‌افتادگي تكتونيكي شده است). اين گسل كه درازاي آن دست كم حدود 15 كيلومتر است به نام گسل آبسنا معروف است. شيب آن بيش از 75 درجه به سوي شمال شرقي است و احتمال دارد به گسل اسفرجان پيوسته باشد.

ج : گسل‌هاي ديگر

در اين گستره، چندگسل كوچكتر هم وجود دارد كه اهميت ساختاري چنداني ندارند اما برخي از آنها كنترل‌كننده شكل‌گيري قسمت‌هايي از دره‌ها و رودخانه‌ها شده‌اند مانند گسل تنگ چائيده كه قائم به نظر مي‌رسد و درازاي آن بيش از 8 كيلومتر است. اين گونه گسل‌ها در ناحيه كوه زرچشمه و حوضه آبريز بالاتر از رودخانه و همچنين درحوضه آبريز تنگ چائيده وجود دارند كه يكي از آنها به نام سلطان خليل مهم‌تر است و بيش از 10 كيلومتر درازا دارد و شيب آن حدود 80 درجه به سوي شمال شرقي است(معمار، 1375: 162-160).

4-2: منابع خاك

براساس بررسي‌هاي به عمل آمده درباره مطالعات  منابع خاك در منطقه سميرم- ايزدخواست مشخص گرديد كه مطالعات خاك‌شناسي نيمه تفصيلي در اين اراضي و اراضي منطقه مورد بررسي هنوز انجام نشده است. تنها بررسي كه در اين رابطه صورت گرفته به سال 1369 مربوط است. مطالعات مذكور نشان مي‌دهد كه خاك‌هاي منطقه مورد مطالعه از سري خاكهاي 2/3، 1/4و 2/8 مي‌باشند كه بخش بسيار زيادي در سري 2/3 و 1/4 واقع شده‌ است(جدول1-2).

     به طور كلي خاكهاي تيپ 2/3 كه بخش اعظم منطقه مورد مطالعه را در بر مي‌گيرد، شامل فلاتها و تراسهاي فوقاني و واريزه‌هاي بادبزني شكل قديمي نسبتاً مسطح است كه داراي پستي و بلندي كم تا متوسط است وبافت خاك عمدتاً داراي شيب متوسط 1 تا 2 درصد مي‌باشد.

    خاك‌هاي تيپ1/4 از خاكهاي دشت‌هاي دامنه‌اي با شيب ملايم 5/ تا 2 درصد با بافت سنگين مي‌باشد و خاكهاي تيپ 2/8 شامل واريزه‌هاي بادبزني شكل سنگريزه‌دار با شيب نسبتاً ملايم 2 تا 5 درصد و داراي پستي و بلندي كم باتعدادي آبراهه بوده و داراي بافت متوسط تا سنگين مي‌باشد همچنين قابليت اراضي جهت استفاده به شرح زير مي‌باشد:

    خاكهاي تيپ 2/3 ،1/4 و2/8 براي زراعت‌هاي آبي و درخت‌كاري مناسب مي‌باشد. خاكهاي تيپ 2/3 عمدتاً از لحاظ طبقه‌بندي اراضي در كلاس II_s,III_s بوده كه براي گياهان يك ساله، زراعت آبي و باغات مناسب است وخاكهاي تيپ 1/4در كلاس‌هاي IIIs براي گياهان زراعي و باغات و خاكهاي تيپ1/8 در كلاس IIs,IIIs قرار دارد كه براي گياهان زراعي و باغات مناسب مي‌باشد (سازمان آب منطقه‌اي اصفهان، 21:1369-20).

1-4-2: منابع ارضي

براساس جمع‌بندي مطالعات انجام شده در محدوده مورد مطالعه، تيپ اصلي شامل تيپ‌هاي تپه‌ها، فلاتها، دشت‌هاي دامنه‌اي و واريزه‌ هاي بادبزني شكل سنگريزه‌دار شناسايي شده است كه در جدول شماره(1-2) مشخصات تيپ‌هاي اصلي اراضي ارائه گرديده است.

جدول (1-2) مشخصات تيپ هاي اصلي اراضي

ماخذ: سازمان آب منطقه اي اصفهان،1369: 22

با توجه به اراضي منطقه مورد مطالعه، اراضي منطقه به شرح زير مورد بررسي قرار مي‌گيرد:

1- : واحد اراضي 2/3

واحد اراضي 2/3 شامل فلاتها و تراس‌هاي فوقاني و واريزه‌هاي بادبزني شكل قديمي نسبتاً مسطح است كه داراي پستي و بلندي كم تا متوسط مي‌باشد. خاكهاي آن كم عمق تا نيمه عميق سنگريزه‌دار با بافت متوسط است كه بر روي تجمع مواد آهكي قرار دارند. در حال حاضر غالباً داراي پوشش گياهي يكساله بوده كه به صورت چراگاه فصلي مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرد كه برخي از قسمت‌هاي آن به زراعت‌هاي آبي وباغات اختصاص يافته است. شيب كلي اين بخش از اراضي 1 تا 2 درصد و شيب جانبي آن 3 تا 5 درصد مي‌باشد. محدوديت كلي آن وجود سنگريزه در عمق خاك و فرسايش مي‌باشد. وسعت اين اراضي حدود 3875 هكتار مي‌باشد كه 75/55 درصد وسعت كل منطقه مورد مطالعه را شامل مي‌شود.

2- : واحد اراضي 1/4

اين واحد اراضي شامل دشت‌هاي دامنه‌اي با شيب ملايم 5/ تا 2 درصد و پستي و بلندي كم مي‌باشد. خاكهاي آن عميق با بافت سنگين و عموماً همراه با تكامل پروفيلي و تمركز طبقه آهكي است. درصد كربن آلي درخاك سطحي آن 36/ تا 1/1 درصد و pH آن بين 4/7 تا 2/8 است كه در پروفيل‌هاي مختلف تغيير مي‌كند و درصد كربنات كلسيم بين 20 تا 50 درصد متغير است. اين اراضي مستعد كشت زراعت‌هاي آبي و باغات بوده كه بخش عمده آن به دليل كمبود آب به صورت باير يا ديم مي‌باشد و محدوديت‌هاي آن وجود مقداري سنگريزه در برخي قسمت‌هاي آن است. وسعت اين اراضي 1850 هكتار بوده كه 6/26 درصد از كل منطقه مورد مطالعه را تشكيل مي‌دهد.

3- : واحد اراضي 2/8

شامل واريزه‌هاي بادبزني شكل سنگريزه‌دار با شيب ملايم 2 تا 5 درصد و پستي و بلندي و تعداد كمي آبراهه‌هاي كم عمق فرسايشي مي‌باشد. خاكهاي اين اراضي نيمه عميق با بافت متوسط تا سنگين است كه بر روي لايه‌هاي گچي قرار گرفته است. اين اراضي داراي پوشش گياهي نسبتاً خوب گياهان مرتعي بوده و علاوه بر استفاده چراگاه فصلي، بعضي قسمت‌ها به صورت قطعات زراعت آبي يا باغات مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرد. محدوديت اين اراضي، عمق خاك، وجود سنگريزه و فرسايش مي‌باشد. وسعت اين اراضي حدود 975 هكتار بوده كه 05/14 درصد كل اراضي منطقه مورد مطالعه را شامل مي‌شود. وسعت اراضي مسكوني و متفرقه در منطقه مورد مطالعه در حدود 250 هكتار يا 6/3 درصد كل اراضي مي‌باشد.( سازمان آب منطقه‌اي اصفهان، 25:1369-24).

5-2: آب و هوا- اقليم

به نظر مي رسد از بين تمامي اثرات جغرافيايي كه انسان در معرض آنها واقع است، آب و هوا موثرترين آنها باشد. تاثيري كه همه موجودات را شامل مي‌شود، در خشكي يا دريا، در دشت‌ها ياكوه‌ها، در جوامع بدوي يا متمدن، انسان بسته به موقعيت خود بايد با اقليم رودررو شود. در مقياس وسيع، آب و هوا نقشي تعيين كننده در محل زندگي انسان، نوع گياهان زراعي، نوع مسكن، نوع لباس و نوع آفات و بيماري‌هايي كه بايد با آنها مبارزه كند، دارد. استعداد و قابليت توليد محصول زراعي در يك منطقه در اصل بستگي به شرايط اقليمي و خاكي موجود در منطقه دارد. از آنجايي كه عوامل اقليمي اساساً تاثيري منطقه‌اي بر روي زندگي گياه دارند، تفاوت‌هاي رفتاري يك گياه زراعي يا گروهي از گياهان زراعي در سراسر يك ناحيه وسيع، يا در يك ايالت يا تعدادي از ايالات، به شرايط خاك بستگي نداشته، بلكه عمدتاً در ارتباط با تحولات اقليمي در نظر گرفته مي‌شود(جاسبرسينگ، 105:1374).

   شناخت و در دست داشتن وضعيت اقليمي مناطق مختلف يك كشور يكي از مهم‌ترين ابزار كار توسعه در آن كشور است. برنامه‌ريزي صحيح بسياري از فعاليت‌هاي انساني از جمله كشاورزي، منوط به شناخت دقيق اقليم و اقليم كاربردي هر منطقه مي‌باشد(پاپلي يزدي، 1:1376). در اين رابطه جهت به دست آوردن پارامترهاي اقليمي، ايستگاه هواشناسي ايزدخواست انتخاب         واطلاعات مربوط به پارامترهاي اقليمي مورد نظر تجزيه و تحليل‌ گرديد و در ادامه آمده است.

1-5-2: بررسي متغيرهاي آب و هوايي درمنطقه مورد مطالعه

1- : درجه حرارت

در بررسي ويژگيهاي حرارتي منطقه مورد مطالعه پارامتر‌هاي اصلي دما شامل، ميانگين‌هاي ماهانه حداكثر، حداقل، ميانگين متوسط ماهانه وسالانه دما در دوره اقليمي 79-1343 موردمطالعه و بررسي قرار گرفته ونتايج تفصيلي آن در جدول شماره (2-2) ارائه گرديده است.

  جدول (2-2) خلاصه آمار بلندمدت (36 ساله) دما در منطقه مورد مطالعه،79-1343.

   ماخذ: سازمان آب منطقه اي اصفهان، آمار ايستگاه ايزدخواست

متوسط درجه حرارت سالانه در طي دوره آماري(79-1343)، 9/12 درجه سانتي‌گراد مي‌باشد. حداكثر مطلق درجه حرارت 2/32 درجه سانتي‌گراد و مربوط به تيرماه مي‌باشد. حداقل مطلق درجه حرارت 6/3- درجه سانتي‌گراد و در ماه بهمن گزارش شده است. در اين رابطه نمودار (1-2) تهيه و ارائه شده است.

                    نمودار(1-2)حداقل،حداكثر وميانگين درجه حرارت دهستان اسفرجان

2- : ايام يخبندان

اطلاع از تعداد روزهاي يخبندان و زمان شروع و خاتمه آن از نظر فعاليت‌هاي كشاورزي به ويژه تاثير آن بر روي مراحل مختلف رشد گياهان از اهميت زيادي برخوردار است. معمولاً روز يخبندان به روزي گفته مي‌شود كه دماي حداقل در آن روز به صفر درجه سانتي‌گراد يا پايين‌تر از آن كاهش مي‌يابد. خلاصه آمار مربوط به ايام يخبندان درجدول شماره (3-2) نشان داده شده است.

   جدول(3-2)خلاصه آمار ايام يخبندان در منطقه مورد مطالعه،79-1343.

    ماخذ: سازمان آب منطقه اي اصفهان،آمار ايستگاه ايزدخواست

در منطقه مورد مطالعه روزهاي يخبندان از مهرماه آغاز مي‌گردد و تا پايان فروردين ادامه مي‌يابد. بيشترين تعداد روزهاي يخبندان مربوط به آذرماه با 28 روز و حداقل يك روز در فروردين ماه است. حداكثر تعداد روزهاي يخبندان نيز 107 روز مي‌باشد.

3- : رطوبت نسبي

از لحاظ كشاورزي، رطوبت يكي از عناصر مهم جوي است و نقش مهمي در تغييرات اقليم كشاورزي از منطقه‌اي به منطقه ديگر ايفا مي‌كند. در واقع رطوبت نسبي هوا، حالتي از اتمسفر است كه آب موجود در آن به صورت بخار آب در مي‌آيد. از بين اثرات مفيد احتمالي رطوبت زياد اتمسفري روي رشد گياه، دو مورد داراي اهميت بيشتري است. يكي اينكه، گياه مي‌تواند تا حدود زيادي رطوبت را از هواي اشباع شده اطراف، جذب نمايد. دوم اينكه رطوبت بر عمل فتوسنتز گياه تاثير مي‌گذارد. بسياري ازگياهان در شرايط رطوبت بالاي اتمسفري،به خوبي رشد مي‌كنند، زيرا غالباً هواي اشباع شده، به طور كامل از تعرق جلوگيري مي‌كند(جاسبرسينگ، 118:1374-117). جهت بررسي اين شاخص اقليمي آمار بلندمدت (36 ساله) ايستگاه مزبور مورد بررسي قرار گرفته و نتايج آن در جدول شماره (4-2) ارائه شده است.

   جدول (4-2)خلاصه آمار بلندمدت شاخص رطوبت نسبي در منطقه مورد مطالعه، 79-1343.

    ماخذ: سازمان آب منطقه اي اصفهان،آمار ايستگاه ايزدخواست

با توجه به جدول فوق، طي دوره آماري 79-1343 متوسط رطوبت نسبي ساليانه منطقه مورد بررسي 7/36 درصد مي‌باشد. متوسط بيشترين رطوبت نسبي در دي ماه 7/53 درصد و متوسط حداقل آن در تيرماه 5/22 درصد است.

4- : بارندگي

بارندگي به عنوان يك پارامتر عمده اكولوژيكي، فرم‌هاي متنوع يا سيستم‌هاي گوناگون كشاورزي را در دنيا ايجاد كرده است. بارندگي يك عنصر آب وهوايي غالب مي‌باشد كه تراكم و محل استقرار سيستم‌هاي زراعي و انتخاب عمليات كشاورزي زارع را تحت تاثير قرارمي‌دهد و زماني كه با مقدار كم، نوسان وعدم اطمينان همراه باشد، به خطري اقليمي براي كشاورزي تبديل مي‌شود (جاسبرسينگ، 123:1374). تجزيه و تحليل شرايط بارندگي محلي بدون شك بيشترين فايده را خواهد داشت. در همين رابطه آمار بارندگي 36 ساله (1379-1343) منطقه موردمطالعه در جدول شماره (5-2) نشان داده شده است.        

         جدول (5-2) آمار بلندمدت بارندگي سالانه منطقه مورد مطالعه، 79-1343.

         ماخذ: سازمان آب منطقه اي اصفهان،آمار ايستگاه ايزدخواست

براساس جدول مزبور متوسط بارندگي در منطقه موردمطالعه، 2/162 ميلي‌متر مي‌باشد. همچنين حداكثر و حداقل بارندگي به ترتيب 1/277 و 4/90 ميلي‌متر گزارش شده است. بررسي جدول شماره(6-2) نشان مي‌دهد كه بارندگي‌هاي فصلي در درجه اول زمستانه است كه در حدود 1/51 درصد كل بارش را شامل مي‌گردد و پس از آن بارندگي پائيزه (5/27درصد) و بهاره (2/20درصد) قرار مي‌گيرد. بارش تابستانه ناچيز و در حدود 2/1 درصد كل بارش سالانه راشامل مي‌شود و حداكثر بارش ماهانه به مفهوم آماري در اسفندماه حادث مي‌گردد.

                  جدول (6-2) توزيع بارندگي سالانه در ماههاي سال

الف: سال هاي تر و خشك:

جهت بررسي چگونگي وضعيت بارندگي وتعيين سال هاي تر و خشك منطقه طي دوره مورد بررسي(79- 1343)نمودار شماره(2-2) تهيه و ارائه گرديده است. از نمودار پيداست كه سال هاي76،75،71،67،66،65،64،63،59،55،54،51 و48 پر باران و بقيه سال ها كم باران يا خشك  بوده اند.

                نمودار شماره (2-2) روند تغييرات بارندگي دهستان اسفرجان طي دوره 79-1343

5- : باد

باد يك كميت برداري بوده كه علاوه بر سرعت، جهت آن نيز داراي اهميت است. در بررسي‌هاي مربوط به سرعت و جهت باد ازآمار واطلاعات دو ايستگاه سينوپتيك اصفهان و آباده استفاده شده است. نتايج حاصل از تجزيه و تحليل داده‌هاي موجود به صورت مقادير سرعت متوسط، تعداد ديده‌باني و درصد جهت وزش باد در جهات مختلف براي ايستگاه‌هاي موردمطالعه در جدول شماره (7-2) و متوسط سرعت باد ماهانه نيز در جدول شماره (8-2) ارائه گرديده است.

جدول (7-2) متوسط سرعت، توزيع و جهت وزش باد، 1995-1988

ماخذ: سازمان هواشناسي استان اصفهان

       جدول (8-2) متوسط سرعت باد ماهانه در ايستگاه‌هاي موردمطالعه

      ماخذ:سازمان هواشناسي استان اصفهان

بررسي آمار به دست آمده نشان مي‌دهد كه متوسط سرعت باد درمنطقه مورد مطالعه 9/3 متر بر ثانيه بوده و حداكثر سرعت باد در ماه مارس(اسفند) رخ مي‌دهد كه مقدار متوسط آن 7/4 متر بر ثانيه است. بررسي جهت وزش باد، نشان مي‌دهد كه باد غالب در منطقه عمدتاً از جهات غرب و جنوب غربي مي‌وزد.

2-5-2 : تعيين نوع اقليم منطقه مورد بررسي

در قسمت‌هاي قبل عناصري نظير دما، بارندگي، نم نسبي و… كه در واقع عناصر آب و هوايي يا اقليمي هستند، مورد مطالعه قرار گرفتند. در تعيين خصوصيات اقليمي هر ناحيه علاوه بر ميانگين‌ها، كه اساس طبقه‌بندي و تعيين نوع اقليم را تشكيل مي‌دهند، توجه به فراواني و فركانس هر يك از عناصر مورد نظر نيز اهميت داشته و براي تبين بيشتر شرايط اقليمي منطقه مفيد واقع مي‌شوند.

1- : نمودار آمبروترميك

براي نمايش بهتر دو عنصر مهم اقليمي نمودار آمبروترميك(بارندگي- دما) اسفرجان تهيه وبه صورت نمودار(3-2)ارائه شده است.  

                 نمودار(3-2) نمودار آمبروترميك دهستان اسفرجان

نمودار مزبور نشان مي‌دهد كه در دوره سرد سال، ميزان دما پايين وميزان بارندگي افزايش مي‌يابد. عكس آن در فصل گرم، افزايش دما با افت نزولات جوي همراه مي‌شود و خشكي فيزيكي تابستان بر منطقه حاكم مي‌گردد.

2- : طبقه‌بندي اقليمي با روش دومارتن

براي تعيين وضعيت اقليمي منطقه مورد مطالعه با استانداردهاي علمي از فرمول تجربي دومارتن كه عوامل حرارت و ميزان بارندگي را ملاك طبقه‌بندي قرار داده استفاده مي‌كنيم. در فرمول دومارتن ضريب خشكي نسبت مستقيم با بارندگي و نسبت عكس با درجه حرارت ساليانه دارد، كاهش ضريب خشكي دليل بر خشكي منطقه و افزايش آن مويد، مرطوب بودن آن است.

I = ضريب خشكي دومارتن

T = متوسط درجه حرارت ساليانه(سانتيگراد)

P = متوسط بارندگي ساليانه(ميليمتر)

با توجه به بارندگي سالانه(2/162 ميلي‌متر) و درجه حرارت متوسط(9/12 درجه سانتي‌گراد)، ضريب دومارتن برابر 08/7 خواهد بود كه با در نظر گرفتن اين شاخص، اقليم منطقه در نوع اقليم خشك طبقه‌بندي مي‌شود كه در نمودار (4-2) ارائه شده است. هم چنان كه مشاهده مي‌شود، اقليم منطقه بين محدوده خشك قرار مي‌گيرد و تعميم آن بر روي محدوده موردمطالعه در بخش كوهستاني در فصول سرد تا نيمه مرطوب كشيده مي‌شود.

3- : طبقه‌بندي به روش آمبرژه

آمبرژه براي تعيين نوع اقليم، رابطه زير را پيشنهاد مي كند:

در رابطه فوق

Q2= ضريب رطوبت

P = ميزان بارندگي سالانه

M = ميانگين حداكثر دماي گرمترين ماه سال به كلوين

m = ميانگين حداقل دماي سردترين ماه سال به كلوين

با توجه به مقادير درجه حرارت و بارندگي و رابطه مزبور اقليم نماي آمبرژه، نوع اقليم خشك وسرد است.

نمودارشماره(5-2)اقليم نماي آمبرژه دهستان اسفرجان

با توجه بررسي هاي اقليمي مي توان نتيجه گيري كرد كه اقليم منطقه از نوع خشك تا خشك سرد بوده و منابع آب در آن محدود است.

6-2: منابع آب

قسمت اعظم خاك ايران زمين با توجه به شرايط جغرافيايي، جزء مناطق خشك ونيمه خشك جهان محسوب مي‌شود. در چنين مناطقي زندگي الزاماً در ارتباط با آب شكل گرفته و وجود منابع آب(از نظر كمي و كيفي) همواره در تشكيل اجتماعات انساني نقش بسزايي داشته است، زيرا بدون وجود آب تشكيل جوامع بشري با اقتصاد مبتني بر كشاورزي و بهره‌برداري از زمين، چه در گذشته و چه در حال حاضر، امكان‌ ناپذير است. اصولاً‌در فلات ايران هر جا كه روستايي پاگرفته، قطعاً منبع آبي وجود داشته و توسعه روستا نيز تاحدود زيادي به منبع آب آن وابسته بوده است و بالعكس، روستاهايي كه متروك شده‌اند، غالباً به اين دليل بوده كه در اثر عوامل مختلفي، مانند زلزله، خشكسالي و غيره منابع آب آنها آسيب ديده است.

تامين آب روستاهايي كه در مناطق خشك ونيمه خشك قرار دارند، در گذشته يا توسط قنوات و يا از طريق چشمه بوده است، ولي در سال‌هاي اخير با پيشرفت تكنيك، احداث چاه‌هاي عميق و نيمه عميق نيز در روستاهاي ايران رايج شده كه در حال حاضر مهمترين منابع آب روستاها راتشكيل مي‌دهد(مهدوي، 4:1372).

1-6-2: منابع آب سطحي

منابع آب سطحي، منابعي هستند كه در سطح زمين يافت مي‌شوند، اين آبها بخشي از نزولات جوي‌اند كه در سطح زمين باقي مانده و به صورت منابع آب در مي‌آيند مانند رودخانه‌ها، نهرها، درياچه‌ها و بركه‌ها. قسمتي از بارندگي كه در زمين نفوذ مي‌كند، وقتي به صورت چشمه خارج مي‌گردد و در بستر رودها جاري مي‌شود نيز به آب سطحي تبديل مي‌شود.

1-1-6-2:رودخانه زرچشمه

تنها منبع آب سطحي دائمي درمنطقه تحت مطالعه رودخانه زر چشمه اسفرجان است. حوضه آبريز اين رودخانه از شمال به وسيله كوه پلنگي با ارتفاع 3012 متر و از جنوب وغرب از طريق كوه سلطان خليل باارتفاع 3139 متر محدود شده و از شرق به دشت ختم مي‌شود. مساحت حوضه آبريز اين رودخانه حدود 275 كيلومترمربع است. در وسط اين حوضه آبريز، رودخانه دائمي زرچشمه اسفرجان جريان دارد كه حوضه را زهكشي مي‌نمايد ولي منبع اصلي جريان آب آن،     زرچشمه است كه در جنوب غربي حوضه واقع بوده و از كوه‌هاي آهكي آينه قبري و سلطان خليل تغذيه مي‌شود. آب اين چشمه پس از طي مسافت 5/12 كيلومتر در خط القعر حوضه ابتدا به روستاي هونجان و آن گاه بعد از طي 21 كيلومتر به روستاي اسفرجان مي‌رسد. ارتفاع متوسط حوضه آبريز اين رودخانه 2610 متر است. مشخصات فيزيوگرافي حوضه آبريز رودخانه زرچشمه در جدول شماره (9-2) آمده است.
 

   جدول (9- 2) مشخصات فيزيوگرافي حوضه آبريز رودخانه زرچشمه اسفرجان

  ماخذ: سازمان آب منطقه اي اصفهان،1369 :42

برروي رودخانه اسفرجان يك ايستگاه هيدرومتري در ارتفاع 2170 متري وجود دارد كه مختصات جغرافيايي آن به طول 51 درجه و 54 دقيقه شرقي و عرض جغرافيايي 31 درجه و 38 دقيقه شمالي مي‌باشد. اين ايستگاه در سال آبي 56- 1355 تاسيس شده و داراي آمار است كه در جدول شماره(10-2) انعكاس يافته است. در جدول مزبور ديده مي‌شود كه بيشترين مقدار آبدهي سالانه مربوط به سال آبي 72-1371 است. به عبارت ديگر اين سال پرآب‌ترين سال بوده و كم‌آب‌ترين سال سال آبي 64-1363 مي‌باشد.

                               جدول (10-2) مقادير آبدهي سالانه رودخانه زرچشمه

به منظور مشخص تر كردن ميانگين آورد سالانه رودخانه زرچشمه اسفرج وروند تغييرات دبي آن نمودار شماره(6-2) رسم و ميانگين آن محاسبه ونشان داده شده است. در نمودار مزبور ديده مي‌شود كه به مدت 6 سال، مقدار دبي بالاتر از ميانگين و 14 سال كمتر از ميانگين بوده است. اين مسئله  مي تواند مويدخشكسالي و ترسالي نيز باشد، در ترسالي‌ها مقدار آورد سالانه رودخانه از مقدار ميانگين بيشتر و در خشكسالي‌ها مقدار آن از مقدار ميانگين‌ كمتر بوده است.ان

آمار آبدهي ماهانه ايستگاه هيدرومتري اسفرجان طي سال‌هاي آبي 56- 1355 تا 75- 1374 در جدول شماره (11-2) آمده است. به طوري كه از اين جدول و هيستوگرام آبدهي ماهانه پيداست ، حداكثر مقدار آبدهي ماهانه مربوط به ماه ارديبهشت بوده و حداقل آبدهي مربوط به آبان ماه است. معهذا به طور كلي ماههاي فروردين، ارديبهشت و خرداد پرآب‌ترين ماه‌هاي سال و ماه‌هاي شهريور، مهر و آبان كم‌آب ترين ماه‌هاي سال مي‌باشند.جهت بررسي آبدهي ماهانه رودخانه زرچشمه، هيستوگرام آبدهي ماهانه رودخانه نيز تهيه و به صورت نمودار شماره(7-2) ارائه گرديده است.

جدول (11-2) آمار آبدهي ماهانه رودخانه زرچشمه اسفرجان

             نمودار(7-2) هيستوگرام آبدهي ماهانه رودخانه زرچشمه اسفرجان

2-1-6-2: بررسي سيلاب رودخانه زرچشمه

اصولا" سيلابها جريان هاي تشنجي قوي هستند كه پس از هر رگبار، روي زمين هاي برهنه و ناپايدار، در آبراهه هايي كه قبلا" توسط جريان آبها و غالبا" در دامنه هاي شيب دار، به راه مي افتند و برحسب شدت اغلب حالت تخريبي بالايي دارند(رجائي، 1382: 293). جهت بررسي و نشان دادن حجم يكي از سيلاب هاي رودخانه زرچشمه كه در سال1379 اتفاق افتاده است، هيدروگراف آن تهيه و به صورت نمودار(8-2)ارائه شده است.

       نمودار(8-2) هيدروگراف سيلاب رودخانه زرچشمه اسفرجان

با توجه به نمودار مزبور حجم سيلاب جريان يافته در اين رودخانه در حدود نيم ميليون متر مكعب برآورد شده است. اين مقدارآب توليد شده طي سالهاي مختلف بويژه در اواسط فروردين ماه، باعث بروز خسارتهاي جاني ومالي براي كشاورزان، مزارع و تاسيسات اطراف رودخانه مي شود. در صورتي كه بايد دانست سيلاب چيزي جز آب توليد شده نيست كه در فاصله زماني كوتاه بوجود مي آيد و از حوضه خارج مي شود، اگر امكانات مهار آن از طريق سد مهيا باشد، مي توان از آب تشكيل شده براي مصارف مختلف از قبيل شرب، كشاورزي، صنعتي، برق آبي و يا مصارف تركيبي استفاده كرد(ولايتي،1376: 294).

3-1-6-2: كيفيت شيميايي آب رودخانه زرچشمه

يكي از فعاليت‌هاي مهم در زمينه بررسي ومطالعه منابع آب، تعيين كيفيت شيميايي آن است كه در زمينه مصارف صنعت، شرب و كشاورزي داراي اهميت فراواني مي‌باشد. نظر به اهميت زيادي كه رودخانه زرچشمه در كشاورزي و تغذيه مخازن آب زيرزميني منطقه تحت مطالعه داشته ويا به طور كلي باتوجه به نقش موثر آن در اقتصاد كشاورزي منطقه، وضعيت كيفي آب اين رودخانه بررسي شده و در جدول شماره (12-2)و (13-2)انعكاس يافته است. در جدول پيداست كه مقدار EC (هدايت الكتريكي) آب اين رودخانه از 980 ميكروموس بر سانتي‌متر تجاوز نمي‌كند. آبي با اين كيفيت براي مصارف مختلف مناسب است زيرا طبق استاندارد آب جهاني شرب حداكثر مقدار EC، 2000 ميكروموس بر سانتي‌متر و براي مصارف كشاورزي اين رقم حدود 6000 ميكروموس بر سانتي‌متر منظور شده است.

    جهت طبقه‌بندي آب رودخانه،براي مصارف كشاورزي از جدول ويلكوكس و براي مصارف شرب از دياگرام شولر استفاده شده ونتايج حاصل به صورت نمودارهاي شماره(9-2)و(10-2) ارائه شده است.

جدول (12-2)خلاصه آمار كيفيت آب رودخانه زرچشمه اسفرجان(سازمان آب منطقه اي اصفهان، 1369: 159)

جدول(13-2)مشخصات پارامترهاي كيفيت شيميايي آب رودخانه زرچشمه(meq/lit)، همان منبع.

    نمودار(9-2) كيفيت آب رودخانه زرچشمه از نظر كشاورزي (ويلكوكس)

  نمودار(10-2)كيفيت آب رودخانه زرچشمه از نظر شرب(دياگرام شولر)

از نمودار مزبور چنين برمي آيد كه آب رودخانه زرچشمه براي كشاورزي مناسب است، زيرا آب آن در كلاسc2-s1 تا c3-s1 قرار داشته و مقدار املاح آن پايين يا كم مي باشد(Low).

   در زمينه مصارف آب شرب نيز آب رودخانه زرچشمه داراي قابليت شرب مطلوب است، زيرا املاح آن براي اين منظور مناسب مي باشند. معهذا بايد دانست كه منابع آب سطحي قبل از استفاده براي شرب بايد تصفيه شوند.

2-6-2: منابع آب زيرزميني

به آب موجود در لايه‌هاي مختلف زير سطح زمين، آب زيرزميني گفته مي‌شود. آب از سطح زمين و يا از حد فاصل كوه و رسوبات آبرفتي تحت تاثير نيروي جاذبه به سمت پايين حركت كرده و وارد منطقه اشباع مي‌گردد. به دليل اهميت فراواني كه اين گونه منابع آب براي توسعه جوامع بشري دارند، شناخت آنها داراي اهميت فراوان مي‌باشد. به همين دليل آمار تعداد و حجم تخليه ساليانه منابع آب زير زميني(چاه، چشمه، قنات) در منطقه تحت مطالعه در جدول شماره(14-2)ارائه گرديده است. همان طور كه ملاحظه مي‌شود، تعداد چاه‌هاي حفر شده در اين منطقه چندان زياد نيست، كه علت آن را بايد در اعلام ممنوعيت منطقه توسط سازمان آب منطقه‌اي اصفهان از سال 1348 به اينطرف دانست.

      جدول (14-2) منابع آب زيرزميني دهستان اسفرجان،1383

      ماخذ: سازمان آب منطقه اي اصفهان

نمودار شماره(11-2) حجم تخليه سالانه هركدام از منابع آب زيرزميني منطقه تحت مطالعه را در سال 1382 نشان مي دهد.

            نمودار(11-2)تخليه سالانه منابع آب زير زميني دهستان اسفرجان در سال 1382

1-2-6-2: چاه

چاه يكي از منابع آب زيرزميني در ايران زمين است كه از زمانهاي دور به منظور تامين آب مصرفي خانگي، احشام و كشاورزي مورد استفاده قرار مي‌گرفته است. چاه به مفهوم واقعي و امروزي آن، عبارت است از سوراخ استوانه اي شكل كه به صورت عمودي در زمين مي كنند تا آب زير زميني را به سطح زمين منتقل سازد. قطر چاه ها متفاوت بوده و عمق آنها تا جايي ادامه مي‌يابد كه آبخانه وجود دارد. فرق اساسي و عمده چاه باقنات در اين است كه آب قنات بطور ثقلي در سطح زمين ظاهر مي شود ولي آب چاه را بايد توسط يك نيروي محركه به سطح زمين انتقال داد. اين نيرو ممكن است به وسيله انسان، حيوان يا موتور تامين مي‌شود.

   در منطقه تحت مطالعه حفر چاه و بهره‌برداري از منابع آب زيرزميني از اين طريق براساس تحقيقات ميداني، از سال 1345 آغاز شده و همچنان ادامه دارد ولي آمار مربوط به مشخصات اين منبع از سال 1369 تهيه ودر جدول شماره(15-2)ارائه شده است.

           جدول (15-2)تعداد چاه ها و ميزان تخليه آنها در دهستان اسفرجان،1383

            ماخذ: اداره آب و فاضلاب شهرستان شهرضا

چاه ها را با توجه به نحوه حفر و نوع مصرف، به انواع مختلف تقسيم مي كنند ولي در اين گزارش با توجه به نوع مصرف، تنها به ذكر سه نوع از آن اشاره شده است.

1- : چاه‌هاي كشاورزي

تعداد چاه‌هاي كشاورزي در منطقه مورد مطالعه زياد نبوده و براساس آ‎مار سال 1382، 29 حلقه مي‌باشد. ميزان برداشت آب توسط اين چاه‌ها ساليانه حدود 5/14 ميليون مترمكعب مي‌باشد. قابل ذكر است كه اكثر چاه‌ها در قسمت‌هايي قرار گرفته‌اند كه زمين‌هاي تحت پوشش اين منبع از ساير منابع آبي همچون رودخانه دور مي‌باشند. از آب بعضي از چاه ها براي مصارف مرغداري نيز استفاده مي شود.

2- : چاه‌هاي آب شرب

از آنجا كه آب شرب سالم به عنوان يكي از اساسي‌ترين نيازهاي هر جامعه است، لذا چگونگي تامين و توزيع آن در نواحي روستايي، نياز به برنامه‌ريزي دقيق دارد(مطيعي لنگرودي، 115:1382).

در منطقه تحت مطالعه، طرح تامين آب آشاميدني از سال‌هاي دهه 1350 توسط اداره تعاون و امور روستاها آغاز شده است كه در زير به چگونگي اجراي آن به طور مختصر پرداخته خواهد شد.

   فاز اول اين طرح در سال 1354 مشمول روستاهاي اسفرجان و هونجان گرديد. در اين رابطه دو حلقه چاه در روستاي اسفرجان به عمق 24 متر حفر گرديد كه دبي چاه اول 15 ليتر وچاه دوم 20 ليتر در ثانيه بوده است. در روستاي هونجان نيز چاه آبي به عمق 15 متر و دبي 20 ليتر در ثانيه حفر شد.

   فاز دوم اين طرح توسط اداره بهداشت محيط اصفهان از سال 1358 انجام شد و در اين مرحله جهت ذخيره آب، يك منبع در روستاي اسفرجان و يك منبع در روستاي هونجان با ظرفيت 1200 مترمكعب احداث و آنگاه در سال 1372 شبكه آب آشاميدني اين روستاها به جهاد سازندگي واگذار گرديد.

   آب آشاميدني روستاي امين آباد، توسط كمك‌هاي مردمي و اداره بهداشت محيط اصفهان انجام شد و در اين رابطه بخشي از آب قنات سركت جهت اين امر اختصاص يافت و براي ذخيره آب نيز منبعي به حجم 400 متر مكعب احداث گرديده است.

3- : چاه‌هاي آب صنعتي

مجموعاً 12 حلقه چاه جهت تامين آب مصارف صنعتي در دهستان اسفرجان حفر شده كه مجموع تخليه ساليانه اين چاه‌ها به 7/3 ميليون متر مكعب مي‌رسد. از 12 حلقه چاه حفر شده، 5 حلقه مربوط به شهرك صنعتي اسفرجان است كه از آن جهت تامين آب صنعتي و در مواردي هم آب شرب كاركنان اين مراكز استفاده مي‌شود و بقيه چاه‌ها متعلق به تعدادي آسياب و كارگاه‌هاي موزائيك‌سازي و غيره مي‌باشد.

   به منظور مقايسه ميزان آب تخصيص يافته در هر يك از بخش‌هاي مزبور جدول شماره(16-2)و نمودار شماره(12-2)ارائه گرديده است، از جدول پيداست كه بيشترين ميزان مصرف آب درمنطقه مورد مطالعه مربوط به بخش كشاورزي با 8/80درصد است و سهم برداشت از آبهاي زيرزميني جهت مصارف شرب و صنعتي به ترتيب 6/9 و6/9درصد مي‌باشد.            

                   جدول (16-2)آب مصرفي از منابع چاه در هر يك از بخش‌ها،1383

                 ماخذ: اداره آب و فاضلاب شهرستان شهرضا

نمودار(12-2) درصد مصرف آب چاه در بخش هاي مختلف، 1383

2-2-6-2: قنات

به مجرا يا گالري كه در زمين مي‌كنند تا آب زيرزميني را به سطح زمين منتقل سازند، قنات يا كاريز گفته مي‌شود(ولايتي، 81:1371). قنات يك شاهكار مهندسي در جهان قديم و معاصر است. قنات يك پديده شگفت‌انگيز، يك ابداع هنرمندانه و حيرت‌انگيز است. قنات نشانه تمدن چندين هزار ساله ايرانيان است و سيستم بي‌نظيري براي بهره‌برداري از منابع آب زيرزميني در گذشته بوده و هنوز هم اين روش پس از گذشت چندين هزار سال از اختراع آن در گستره فرهنگي ايران، مهد نخستين خويش و ساير نقاط دنيا مثل خورشيد مي‌درخشد و به انسان، گياه وديگر موجودات جان تازه‌اي مي‌بخشد(ميردريكوند، 15:1383).

   اگر قنات ابداع نشده بود، در محدوده وسيعي از مناطق خشك ونيمه خشك كره زمين به ويژه در آسيا و شمال آفريقا، عملاً شهر يا روستاي بزرگي به وجود نمي‌آمد و كشت و زرع، صنعت و تجارت چندان نضج نمي‌گرفت. در مناطقي كه به علت كاهش شديد ريزش و جريانات آب سطحي، چشمه وجود ندارد و امكان حيات مداوم در يك محل بدون دسترسي به آب زيرزميني محدود است، براي زيستن، راهي جز ياري جستن از سيستم قنات، نيست(پاپلي يزدي، 9:1379).

   به طور كلي قنات يكي از منابع عمده تامين آب روستايي و حتي شهري در گذشته بوده و اكنون نيز در بسياري از مناطق روستايي منبع اصلي تامين آب است(مهدوي، 19:1372). توزيع و پراكندگي قنات در ايران به عوامل مختلف جغرافيايي بستگي دارد و از ناحيه‌اي به ناحيه ديگر متفاوت است، زيرا در ايران نزولات جوي، رودخانه‌هاي دائمي، ناهمواري‌ها و ويژگي‌هاي اجتماعي در توزيع قناتها نقش عمده را ايفا مي‌كند(مهدوي، 157:1380).

   تعداد قناتهاي موجود در منطقه مورد مطالعه 39 رشته مي‌باشد كه نشان‌دهنده اهميت اين منبع آبي در تامين آب منطقه مورد مطالعه است و دبي قنوات از 2 تا 100 ليتر در ثانيه متفاوت است. كمترين ميزان دبي مربوط به قناتهاي آب دراز(هونجان) و محسن ‌آباد(امين‌آباد) و بيشترين آن مربوط به قنات سركت(امين‌آباد) مي‌باشد. دو رشته قنات نيز در حال حاضر خشك و باير مي‌باشند كه علت باير شدن اين قناتها را بايد در عواملي همچون:

   پايين رفتن سطح ايستايي آبهاي زيرزميني، از بين رفتن همكاري مردمي در روستاها، بي‌توجه بودن مردم ودولت به اهميت اين منبع آبي، عدم محافظت و مراقبت از قنوات و حفر بي‌رويه چاه‌هاي غيرمجاز در نواحي پائين‌دست قناتها وغيره جستجو كرد. جدول شماره(17-2)مشخصات قناتهاي موجود در سطح دهستان اسفرجان را نشان مي‌دهد.

  جدول (17-2) مشخصات قنوات دهستان اسفرجان،1383

   ماخذ: مركز خدمات كشاورزي دهستان اسفرجان

 حجم كل برداشت ساليانه از آبهاي زيرزميني از طريق قنات حدود 18 ميليون مترمكعب مي‌باشد كه نشان‌دهنده اهميت فراوان اين منبع در تامين بخشي از آب كشاورزي منطقه تحت مطالعه مي‌باشد.

3-2-6-2: چشمه

به ظهور آب زيرزميني در سطح زمين، چشمه مي‌گويند. چشمه وقتي به وجود مي‌آيد كه به نحوي لايه‌هاي آبدار زمين با سطح زمين برخورد كند. در اين رابطه عوامل زمين‌شناسي و ژئومورفولوژيكي مختلفي ممكن است نقش داشته باشند. چشمه‌ها از اين نظر حائز اهميت هستند كه مقدار معتنابهي از آب زيرزميني را زهكش مي‌نمايند و بدون مصرف انرژي در اختيار بشر قرار مي‌دهند. به علاوه چون اغلب چشمه‌ها به طور پراكنده، در دامنه ارتفاعات ظاهر مي‌شوند، امكان استفاده از آنها براي مصارف كشاورزي بيشتر است. يكي از عوامل مهم پراكندگي انسان‌ها در گذشته در سطح كشور وجود پراكندگي چشمه‌ها بوده است. به.همين دليل است كه در كنار هر چشمه بزرگي، در صورت مساعد بودن ساير عوامل، يك روستا وجود دارد(ولايتي، 60:1371).

   در منطقه مورد مطالعه تعداد 16 دهنه چشمه با دبي‌هاي متفاوت وجود دارد. كمترين دبي چشمه‌ها 2 ليتر در ثانيه و بيشترين آن مربوط به رزچشمه[1] است. مشخصات چشمه هاي موجود در منطقه در جدول شماره(18-2) ارائه گرديده است.

                       جدول (18-2) مشخصات كلي چشمه‌هاي دهستان اسفرجان،1383

                      ماخذ: مركز خدمات كشاورزي دهستان اسفرجان، 1383

 متوسط دبي چشمه‌هاي موجود در منطقه تحت مطالعه(بدون احتساب زرچشمه) در حدود 7/7 ليتر در ثانيه و حجم كل آب تخليه شده توسط چشمه‌ها، ساليانه حدود 4 ميليون مترمكعب است.

7-2: پوشش گياهي منطقه مورد بررسي

در منطقه تحت مطالعه انواع پوشش گياهي شامل، مراتع، بوته‌‌زارها و نيز اراضي مزروعي به چشم مي‌خورد. اين پوشش گياهي در زمينه‌هاي مختلف مانند تلطيف هوا، تثبيت خاك، افزايش نفوذ تدريجي نزولات در اعماق خاك و ذخيره آنها در آبخانه هاي زيرزميني، جلوگيري از حركت جويبارها و روانابهاي سطحي و نفوذ دادن بخش مهمي از آنها به خاك، اهميت ارزنده‌اي دارند. وسعت كل مراتع دهستان اسفرجان،85144 هكتار مي‌باشد كه مشخصات آن در جدول شماره   (19-2) ارائه شده است.

جدول(19-2) مشخصات مراتع دهستان اسفرجان،1383

 ماخذ:اداره منابع طبيعي شهرستان شهرضا

منابع و مآخذ فصل دوم

-  اداره منابع طبيعي شهرستان شهرضا، آمار انواع مراتع و پوشش گياهي دهستان اسفرجان،1383

-  اداره آب و فاضلاب شهرستان شهرضا، مشخصات چاه هاي دهستان اسفرجان،1383

-  آقاخاني، محمدرضا، طرح كالبدي توسعه دهستان اسفرجان (بخش مركزي شهرستان شهرضا) پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه فردوسي مشهد، 1374

-  پاپلي يزدي، محمدحسين، سرسخن، فصلنامه تحقيقات جغرافيايي ويژه اقليم، شماره 45، سال دوازدهم، تابستان 1376

-  پاپلي يزدي، محمدحسين وهمكاران، قنات قصبه گناباد يك اسطوره، شركت سهامي آب منطقه‌اي خراسان، 1379

-  جن هوچنگ، كشاورزي و آب و هوا، ترجمه امين عليزاده، دانشگاه فردوسي، 1357

-  جاسبرسينگ، اس اس ديلون، جغرافياي كشاورزي، ترجمه دهقانيان كوچكي و كلاهي اهري، دانشگاه فردوسي مشهد، 1374

-  رجائي عبدالحميد، كاربرد جغرافياي طبيعي در برنامه ريزي شهري و روستايي، سمت، 1382

-         سازمان آب منطقه‌اي اصفهان، گزارش مقدماتي احداث سد اسفرجان، 1369

-  سازمان آب منطقه‌اي اصفهان،آمار ايستگاه هواشناسي ايزدخواست طي دوره 79-1343

-  سازمان آب منطقه‌اي اصفهان،آمار ايستگاه هيدرومتري اسفرجان طي دوره 75-1355

-  سازمان هواشناسي استان اصفهان،آمار ايستگاههاي سينوپتيك اصفهان و آباده طي دوره79-1350

-  ساولي يدالله، نقش پوشش گياهي در كاهش خسارات سيل، مجله جنگل و مرتع، شماره دوازدهم،1370

-         علايي طالقاني محمود، ژئومورفولوژي ايران، نشر قوس، 1381

-  مطيعي لنگرودي سيدحسن، برنامه‌ريززي روستايي با تاكيد بر ايران، جهاد دانشگاهي مشهد، 1382

-  مركز خدمات كشاورزي دهستان اسفرجان ، آمار منابع آب دهستان اسفرجان ،1383

-  معمار علي، بررسي آب، اقليم و ريخت‌شناسي حوضه رودخانه زر چشمه(اسفرجان)، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه اصفهان، 1375

-  مهدوي مسعود، بررسي و شناخت جغرافيايي منابع آبي روستاهاي ايران، موسسه انتشارات جهاد دانشگاهي (ماجد)، 1372

-  مهدوي مسعود،مقدمه‌اي بر جغرافياي روستايي ايران جلد اول شناخت مسائل جغرافيايي روستاها، سمت، 1380

-  ميردريكوند اسفنديار، بررسي گستره جغرافيايي و پيشينه تاريخي قنات، چكيده مقالات همايش ملي قنات (گناباد)، ارديبهشت 1383

-  ولايتي سعدالله، حريم منابع آب و كاربرد آن در برنامه‌ريزي ناحيه‌اي، انتشارات خراسان، 1371

-         ولايتي سعدالله، جغرافياي آبها ، جهاددانشگاهي مشهد ، چاپ اول، 1383

-         ولايتي سعدالله، آب و جغرافياي آبها، انتشارات خراسان،1376